Cuốn sách Aya mở đầu bằng tấm bưu thiếp Yann Gross nhận được từ Arguiñe Escandón, cộng sự của anh. Bên xác một con cá sấu khổng lồ, nhóm thổ dân đứng cạnh hai người đàn ông da trắng. Một trong số đó là Charles Kroehle, nhiếp ảnh gia người Đức đã biến mất một cách bí ẩn trong chuyến thám hiểm rừng Amazon vào thế kỷ 19. Tương truyền rằng “aya” – “bóng ma” hay “hồn vía” của ông vẫn đang lẩn khuất bên sông. “Em mong anh sẽ không có kết cục như ông ta”, Escandón nói nửa đùa nửa thật. Bộ đôi nghệ sĩ sau đó quyết định lần theo hành trình của nhiếp ảnh gia xấu số, tìm cách mô tả trải nghiệm siêu thực, nặng tính tâm linh khi chìm đắm giữa thảm thực vật mênh mông này.
Aya được xuất bản năm 2019, hiện đã bán hết trên toàn cầu, là một phần của Trưng bày sách ảnh Thuỵ Sĩ Swiss Photobook Today. Trong buổi trò chuyện nghệ sĩ trực tuyến, Yann Gross chia sẻ về hành trình nhiếp ảnh của bản thân, bao gồm quá trình chụp ảnh và làm sách ảnh. Tương tự như những dự án trước, Aya xuất phát từ câu hỏi về danh tính và ước muốn thoát ly. Quá trình cộng tác sâu sát cùng người dân bản địa luôn đóng vai trò trọng yếu xuyên suốt chuỗi tác phẩm của anh.
Là công dân Thụy Sĩ, Yann Gross tự đặt câu hỏi về hình ảnh đại diện cho đất nước mình. Anh nhận định rằng tuy truyền thông thường xuyên quảng bá những rặng núi tuyết đẹp như tranh nhằm phát triển du lịch, trên thực tế, khu vực thành phố và thị trấn là nơi cư ngụ của nhiều cộng đồng đa dạng với lối sống riêng. Từ quan sát này, anh thực hiện dự án Horizonville tại thung lũng Rhone ngay gần nơi mình sống khi còn là sinh viên. Lấy cảm hứng từ bộ phim The Straight Story của đạo diễn David Lynch, anh rong ruổi trên chiếc xe tự chế, chất lên đó máy ảnh và đồ nghề cắm trại, thậm chí còn thay đổi ngoại hình để dễ bề hoà nhập. Chính trong thung lũng nổi tiếng là khu nghỉ dưỡng trượt tuyết, cư dân địa phương hiện thực hoá giấc mơ Mỹ theo cách của riêng mình. Du nhập từ kiểu tóc mullet, thời trang cao bồi cho tới những chiếc máy kéo và văn hoá mô-tô phân khối lớn, họ kiến tạo “vùng đất của tự do” dựa trên những mô-típ điển hình dù chưa một lần đặt chân tới đó.
Với rặng núi tuyết lấp ló ở hậu cảnh, những bức chân dung con người và môi trường tạo dựng đậm chất Mỹ trở nên vênh lệch, gần như phi lý. Dù thấu hiểu rằng chúng ta hoàn toàn có thể cảm thấy thuộc về một nền văn hoá xa lạ, tác giả không che giấu mối hoài nghi về ảnh hưởng sâu rộng của những sản phẩm văn hoá đại chúng Mỹ. Việc ghi lại cộng đồng tưởng tượng tại Horizonville khiến anh nhận thức rõ bản chất khó nắm mắt, phức tạp và luôn dịch chuyển của con người và vùng miền. Tính đại diện trong nhiếp ảnh vì lẽ đó mà có nhiều thách thức.
Dự án mới Aya cũng được thực hiện tại rừng Amazon, nơi ra đời tác phẩm The Jungle Book nổi tiếng trước đó của anh. Bộ đôi Yann Gross và Arguiñe Escandón liên tục đối chất bản thân với tư cách là hai nhiếp ảnh gia đến từ phương Tây. Làm thế nào để tái hiện rừng Amazon đương đại khi đã biết rõ về lịch sử nhiếp ảnh gắn liền với quá khứ thuộc địa tại đây? Làm thế nào để quên đi những quy ước thị giác thông thường, tránh khỏi lối mòn của ảnh du lịch vốn vẽ lên những ảo tưởng của phương Tây về địa danh này?
Tiếp nối tấm bưu thiếp kỳ lạ, cuốn sách hé mở tới Amazon của hiện tại. Từ xa, dòng sông uốn khúc như một con rắn khổng lồ. Nhân vật ẩn hiện trong màn sương khói, tĩnh tại như thể đang chờ đợi điều gì. Những mảng màu xanh biếc bao bọc cánh rừng trong một giấc mơ hư ảo, nhưng thiên nhiên nơi đây không hề thơ mộng mà chứa đựng bao bí mật tối tăm, sâu thẳm. Tuy giàu sức gợi, hình ảnh chụp cái hiển hiện không giải đáp được những câu hỏi căn bản trên đây. Bộ đôi tác giả nhận ra câu trả lời thoả đáng có lẽ sẽ nằm trong việc phát triển một ngôn ngữ thị giác và xúc giác mới: quy trình tạo ra hình ảnh từ chất liệu hữu cơ.
Với sự giúp đỡ của cộng đồng bản địa, họ thu thập các loại thực vật có đặc tính nhạy sáng. Phòng lab dã chiến được dựng giữa rừng để tiến hành thí nghiệm in ấn, đồng thời là nơi lễ tế thần linh ngụ trong cây cỏ theo tín ngưỡng dân gian. Cuốn cẩm nang chỉ dẫn: “Nếu muốn tìm hiểu về thực vật, cơ thể của người phải sẵn sàng. Mỗi loài có vị thần và tính cách riêng, họ có thể bắt chuyện với người”. Hạ mình trước quyền năng của đại ngàn, hai đứa trẻ thị thành bất chấp côn trùng hút máu và những cơn ngộ độc vì ăn cây cỏ lạ. Sau hàng loạt thất bại, hình ảnh cũng được lưu lại trên giấy dưới ánh mặt trời, như một món quà thưởng cho nỗ lực bền bỉ. Bản in thành phẩm đượm màu xanh lá, mỏng manh như thể những sắc tố tự nhiên rồi sẽ bốc hơi vào hư không.
Cuốn sách điểm xuyết ảnh chân dung từ kho lưu trữ của nhiếp ảnh gia Charles Kroehle, được cho là những hình ảnh đầu tiên chụp thổ dân Amazon. Ánh mắt nhân vật đăm đăm hướng trực diện về ống kính, thoảng chút sợ hãi, nhưng hơn hết là đượm buồn. “Aya” của họ muốn chất vấn ta. Đặt trong phong cảnh Amazon ngày nay, những bức chân dung từ thế kỷ 19 ngụ ý về sự cộng sinh giữa những thực thể trong rừng, cả sống và chết, con người và phi con người, tự nhiên và siêu nhiên. Đây là cách tác giả suy tư và đối thoại với di sản hình ảnh thuộc địa của Charles Kroehle. Dù khác biệt về bối cảnh, họ thừa nhận hành trình thám hiểm xưa và nay có chung nguyện vọng là “đi khắp thế giới để tìm cái khác tuyệt đối”, bài tiểu luận đi kèm nhận xét.
Aya có cấu tạo như sổ tay quân đội với bìa cứng và nút bấm chắc chắn. Những bản in hữu cơ, thư từ và ảnh lưu trữ được khéo léo lồng ghép để tạo điểm nhấn xuyên suốt cuốn sách. Kích cỡ nhỏ của sách tạo trải nghiệm đọc thân mật như một cuốn ký sự cá nhân, dù tác phẩm đề cập đến nhiều vấn đề sâu rộng như mối quan hệ giữa con người với thiên nhiên, sự liên kết giữa vạn vật, hay khả năng nắm bắt bản chất của nơi chốn bằng máy ảnh.
Trong Aya, tác giả buông bỏ tham vọng tạo ra những hình ảnh ngoạn mục để đời. Thay vào đó, họ xây dựng quy trình sáng tạo mới dựa trên trực giác và sự lắng nghe. Khi hoà mình vào với cái xa lạ uy nghi, Yann Gross và Arguiñe Escadón trở lại các nguyên tắc cơ bản của nhiếp ảnh bằng cách hạ thấp cái tôi để mở lòng quan sát, tiếp nhận, phản ứng với thế giới.
*Buổi trò chuyện cùng Yann Gross diễn ra trong khuôn khổ chương trình Trưng Bày Sách Ảnh Swiss Photobook Today do Hội đồng nghệ thuật Thụy Sĩ Pro Helvetia và Matca đồng tổ chức.
Kết hợp nhiếp ảnh, video và sắp đặt, Yann Gross khám phá cách con người định hình môi trường và kiến tạo nên danh tính của mình. Các tác phẩm của anh đã được triển lãm trên khắp thế giới và giới thiệu trên nhiều tạp chí như Aperture, Colors, The National Geographic, The New York Times, vv. Anh hiện di chuyển giữa Thụy Sĩ và rừng nhiệt đới Amazon.
