Một nơi chốn có thực hay nằm trong tâm trí, vô danh hay cụ thể, được tái dựng, kiếm tìm hay chỉ tồn tại như một khả năng. Ở thế giới nghệ thuật của Loan Nguyễn, nơi chốn xuất hiện trong mối liên hệ với con người như một ý niệm dẫn dắt, một điểm xuất phát để suy ngẫm về nguồn gốc và danh tính.
Loan Nguyễn sinh ra tại thành phố Lausanne, Thuỵ Sĩ. Trong sáng tác của nghệ sĩ mang hai dòng máu Thuỵ Sĩ – Việt Nam, yếu tố tiểu sử có vị trí trọng tâm. Nhưng cô không khai thác đề tài này bằng cách điều tra phả hệ hay lần lại những sự kiện lịch sử khách quan. Thực hành nghệ thuật đa dạng của cô luôn phảng phất tính hư cấu, nhẹ nhàng mở ra như một chuyện kể, rồi giao thoa với những dòng tự sự khác của người thân và người lạ.
Trong giai đoạn đầu sự nghiệp, Loan Nguyễn thực hiện những bộ ảnh nội tâm và trầm mặc, tiêu biểu là dự án đầu tay kéo dài hơn một thập kỷ có tiêu đề Mobile (2000-2012). Trong những tấm chân dung tự hoạ bố cục tối giản, một dáng hình nhỏ xuất hiện giữa không gian rộng lớn, tương tác với môi trường xung quanh qua một cử chỉ, tư thế hay hành động mơ hồ. Chủ thể đơn không lạc lõng mà hoàn toàn chìm đắm trong trò chơi của riêng mình, thể hiện sự hiếu kỳ như một đứa trẻ mong muốn khám phá thế giới bí ẩn ngoài kia. Có gì đó thật mong manh trong ánh sáng tự nhiên và những sắc thái luôn biến đổi của thời tiết. Ở những khung hình dịu dàng như được vẽ bằng màu nước, phong cảnh đối thoại lặng lẽ với con người, đôi khi như nhập vào với thế giới nội tâm, trở thành cuộc phiêu lưu trong cõi mộng của riêng cô.
Câu chuyện về nguồn gốc và danh tính xuất hiện rõ nét hơn trong dự án De retour (tạm dịch: Trở về). Năm 2005, cha cô được cấp quốc tịch Thụy Sĩ và về thăm Việt Nam lần đầu tiên sau 38 năm sống tha hương. Đồng hành cùng cha trong chuyến đi kéo dài ba tuần, cô khám phá và ghi lại những gì có thể là đầu mối của sợi dây gắn kết họ với nơi chốn này. Tác phẩm di chuyển giữa thể loại ảnh phóng sự, ảnh lưu niệm gia đình, ảnh phong cảnh và chân dung dàn dựng, đan xen cảm xúc của cha và chính cô. Bao trùm là mối hoài niệm với một nơi chôn nhau cắt rốn (đã trở thành) xa lạ.
Một cuộc hành hương khác, lần này để tìm hiểu gốc gác bên ngoại, được tái dựng trong tác phẩm Lieux d’origine (tạm dịch: Nguồn gốc). Như hầu hết các quốc gia châu Âu, Thụy Sĩ trao quốc tịch dựa trên nguyên tắc huyết thống thay vì lãnh thổ nơi sinh. Loan Nguyễn thừa hưởng quốc tịch Thụy Sĩ từ mẹ, cùng với đó là nguyên quán: một ngôi làng hẻo lánh trên núi mà trước đó cô chưa từng ghé thăm, nhưng lại được chỉ định là quê gốc trên các loại giấy tờ tùy thân.
Loan Nguyễn lặn lội đến ngôi làng và truy tìm trong cảnh quan những dấu vết giả định của quá khứ gia đình. Những hình ảnh thu thập từ chuyến đi này không ghi lại yếu tố nào mang tính thông tin hay đại diện về nơi chốn, mà như những manh mối rời rạc nhằm giải đáp ẩn số về nguồn gốc. Tuy gợi mở suy đoán và câu hỏi nhiều hơn là cung cấp câu trả lời, cuối cùng, một cách không chủ đích, chính hành động chụp những bức ảnh này là cách để cô dần dần bắt rễ và gắn bó với miền đất.
Vào những năm 2010, sau thành công của chuỗi tác phẩm Mobile mà cô cảm thấy đã trở nên đơn điệu, Loan Nguyễn tìm kiếm hướng đi mới cho thực hành nhiếp ảnh. Cô đăng ký học Thạc sĩ tại trường nghệ thuật và bắt đầu thử nghiệm với nghệ thuật trình diễn, nhằm khám phá tiềm năng của đối thoại giữa hình ảnh và lời nói. Đồng thời, thực hành của cô chuyển sang lối tiếp cận mang tính tư liệu dựa trên gặp gỡ và phỏng vấn nhân vật. Cô ghi âm lời kể của họ rồi thuật lại trong những trình diễn kết hợp với ảnh. Bằng cách thêu dệt tiểu sử cá nhân với câu chuyện cuộc đời (life history) của những người khác, cô định vị tác phẩm của mình trên đường biên giữa tự truyện và ký ức tập thể, giữa cảm thức riêng tư và vấn đề chính trị-xã hội.
Vidy/Rivage (2018-2019) là một ví dụ nổi bật cho hướng thực hành mới. Theo lời mời của Giám đốc Nhà hát Vidy tại Lausanne, cô đến gặp gỡ và chụp chân dung những người dã ngoại bên bờ hồ Geneva gần nhà hát, một chốn tụ họp hội hè mang tính biểu tượng của thành phố nơi những cộng đồng đa quốc gia và sắc tộc cùng lui tới. Với “đề bài” là sự đa dạng, Loan Nguyễn đã đưa vào cái nhìn phản biện của mình về chính khái niệm này. Cô cho rằng tuy người dân sinh hoạt cận kề tại không gian chung, họ vẫn khép mình trong một cộng đồng tách biệt. Nếu như tập hợp ảnh cho thấy sự đa dạng về văn hóa, tuổi tác và hoạt động tại địa điểm, mỗi bức chân dung lại khẳng định bản sắc khác biệt không thể chối cãi của từng nhóm và cá nhân.
Bên cạnh cách chụp chân dung dựa theo từng nhân vật cụ thể, tính đa dạng cũng được thể hiện qua hình thức trình bày. Trong khi hai ảnh phủ tường bao quát toàn cảnh nơi dã ngoại, 140 bức chân dung được nhân bản thành 14.000 tấm bưu thiếp mà người xem có thể lấy mang về. Tại chính sân khấu nhà hát Vidy, Loan Nguyễn thực hiện trình diễn trên nền ảnh tĩnh hoặc động, thuật lại lời kể của nhân vật về hành trình di cư của họ, xen lẫn với câu chuyện của gia đình và cá nhân cô. Bằng lời nói, cử chỉ, sự hiện diện trực tiếp của cơ thể, cô tách rời nhiếp ảnh khỏi chức năng tư liệu, để khơi gợi trong khán giả những hình ảnh mới và cách diễn giải riêng trong tâm trí họ.
Lấy bối cảnh là một thiết chế văn hóa, nghệ sĩ đặt ra những suy ngẫm về thế giới xã hội bên ngoài – vấn đề di cư, sự hòa nhập và loại trừ trong một quốc gia châu Âu ngày càng trở nên đa văn hóa. Mối quan hệ song đôi giữa nội và ngoại tiếp tục được khảo sát trong dự án Musée possible (tạm dịch: Bảo tàng khả dĩ), được thực hiện trong vòng ba năm xây dựng Bảo tàng Mỹ thuật Lausanne.
Một bên: những bức ảnh về tòa nhà đang thành hình, toát lên sự bệ vệ, cứng nhắc, vươn tới sự hoàn hảo và trường tồn với những đường hình học thẳng, vật liệu rắn vô cơ, cấu trúc đồ sộ. Bên kia: tất cả mọi điều tạo nên sự sống trong sự vận động của nó – tuổi trẻ và tuổi già, sự kiện riêng tư và công cộng, những sắc thái của thiên nhiên, sự tổn thương của bệnh tật.
Loan Nguyễn cùng bạn đời là nhà soạn kịch Éric Vautrin đã len lỏi vào từng ngóc ngách của công trường để theo dõi quá trình ra đời của một không gian thực hữu. Không dừng lại ở việc ghi chép tư liệu, họ liên tục đặt câu hỏi về vị trí của bảo tàng tương lai đối với cộng đồng địa phương. Một bên: những bức ảnh về tòa nhà đang thành hình, toát lên sự bệ vệ, cứng nhắc, vươn tới sự hoàn hảo và trường tồn với những đường hình học thẳng, vật liệu rắn vô cơ, cấu trúc đồ sộ. Bên kia: tất cả mọi điều tạo nên sự sống trong sự vận động của nó – tuổi trẻ và tuổi già, sự kiện riêng tư và công cộng, những sắc thái của thiên nhiên, sự tổn thương của bệnh tật. Loan Nguyễn mô tả quá trình sáng tác như một cuộc đuổi bắt giữa bên trong và bên ngoài: xuất phát từ một hình ảnh trong tâm trí hay một ảnh chụp trên thực địa, cô săn tìm hình ảnh “song sinh” qua một liên tưởng tự do.
Tác phẩm bao gồm những đôi ảnh được gắn trên ván gỗ lấy từ công trường, và trưng bày tại một không gian chuyển tiếp bên ngoài bảo tàng. Ý nghĩa của mỗi đôi ảnh được để ngỏ cho người xem kiến tạo; những câu hỏi mà ta đặt ra về mối liên kết giữa hai hình ảnh bên trong và bên ngoài cũng chính là chất vấn về ý nghĩa của các thiết chế văn hóa-nghệ thuật: liệu chúng có mối liên hệ gì với con người và xã hội, hay đơn thuần là những khối hộp trắng (white cube) đã trở thành điển hình?
Ảnh của Loan Nguyễn không chỉ là đối tượng để nhìn ngắm trên mặt phẳng, cũng không giới hạn ở sự vật hiện diện trong khung hình. Những hình ảnh ấy cần được lắng nghe, hình dung và làm sống lại trong những bối cảnh hay không gian vật lý cụ thể, và trong tâm trí người xem. Xuyên suốt hai thập kỷ thực hành nhiếp ảnh, tuy nghệ sĩ đã mở rộng hướng tiếp cận và chủ đề, ta vẫn có thể nhận ra một ngôn ngữ thị giác đặc trưng bởi sự tiết độ và giàu chất thơ. Sử dụng chất liệu riêng tư một cách kín đáo, từ chối kịch tích hóa và cảm xúc tức thì, nhiếp ảnh của Loan Nguyễn mang lại một dấu lặng để suy tưởng. Ẩn dưới đó là vô vàn giai thoại, được kể không phải bằng mỗi hình ảnh đơn lẻ mà bằng sự kết hợp giữa hình ảnh và văn bản, hình ảnh và lời nói, giữa nhiều hình ảnh đặt cạnh nhau. Nhưng sau cùng, vẫn luôn là hình ảnh.
Loan Nguyễn là nhiếp ảnh gia và nghệ sĩ sống và làm việc tại Lausanne, Thụy Sĩ. Cô tốt nghiệp trường Haute école d’art et de design tại Geneva năm 2015 và khoá Nhiếp ảnh nâng cao tại Vevey Applied Art School năm 2000, nơi cô hiện đang giảng dạy. Tác phẩm của cô đã được trưng bày tại nhiều gallery, festival và bảo tàng tại châu Âu. Song song với công việc chụp ảnh, cô theo đuổi thực hành nghệ thuật cá nhân kết hợp nhiếp ảnh và trình diễn.
